Hüseyin ŞAHİN-Süleyman ÖZEROL
Türküler… Türkülerimiz… Kimi zaman gurbetteki sevdalıya, kimi zaman sılada kalan yâre yakılan türküler.. Sevda da, acı da insan için değil midir? Gurbette giden “ela gözlü” yü beklemek zor zanaattır sılada kalanlar için.. Malatya’nın türkü pınarı Arguvan ile Erzincan’ın bir dönem ilçesi de olan Eğin(Kemaliye) yöresi türküleri incelendiğinde, sıladan gurbete yazılan mektuplarda hasret dile getirilmiştir. Çoğu zaman ayrılık, sevda, özlem ezgilerle kalıcı bir sözlü kültür geleneği olarak bir sonraki kuşağa taşınmış; bağlamanın telinde, kavalın nefesinde ölümsüzleşmişlerdir. Arguvanlı gurbetten söz ederken: “ İstanbul değil ki gidem de gelem/ Şu uzak yerlere can mı dayanır” derken, Eğinli ise: “ Ağam İstanbul mu Eğinli misin/ Sılaya gelmeye yeminli misin” diye gurbete gönderdiği eşine, sözlüsüne, oğluna seslenir türkülerinde…
Arguvan ve Eğin(Kemaliye) türkülerini incelediğimizde birçok söz benzerliği görürüz. Niçin mi? Arguvan ve Eğinli bulundukları coğrafi ve iklim şartlarının zorluğu dolayısıyla geçimlik için her zaman sıladan gurbete, gurbetten sılaya taşınmışlar, bu gidiş gelişler bazen ayları, seneleri bulmuştur. Eğin’in türkü ve manilerinde “gurbet”in ayırt edici sembolünü İstanbul verir. İstanbul, Eğin’linin ana yurduna rakip olan ikinci vatanıdır. Bekleyenin yüreğinde bir hasret örneğidir.(1)Arguvanlı’nın türkü ve ağıtlarında İstanbul, Adana ve daha da zoru Almanya gurbetliği, hasretlik örneği olarak yerini almıştır. Sözlü kültür geleneğinde türkülerin yakılmasında özlem ve sevda değil midir ki Ferhat’a Şirin’i için kayaları deldiren kuvvet… Hasretlik hiç mi cana tak etmemiştir, hiç mi şiir yazdırmamış, hiç mi bağlamanın tellerinde ezgi olup akmamıştır…
Arguvan ve Eğin türkülerini gurbet, sıla, hasretlik, sevda motifleri yönünden örneklediğimiz türkülerin dizelerin de bazen dörtlük bazen de söz olarak benzeşmeler ve etkileşimleri görürüz:
001)-Arguvan’da “Ağgül Seni Camekânda görmüşler” türküsünde geçen:
“Deli boyraz gibi acı esmedim
Kaderime küstüm sana küsmedim” dizeleri olduğu gibi Eğin yöresinde de söylenir.(2)
002)- “Akşam Oldu Gün Dağlardan Aşmıyı” türküsündeki “Yeşil kurbağalar öter göllerde” söz başlı dörtlük, Eğin yöresinde \"Şu garip gönlümü kimler eğlesin\" söz başı ile yer alır.(3)
003)- “Arguvan′dan Yükletmişler Göçünü” söz başlı türküde, ikinci dörtlük(4) Eğin yöresinde:
“Yüce dağ başına kurdum arılık
Senden ayrılalı oldum sarılık
Ela gözlerini sevdiğim oğlan
İster ölüm olsun ister ayrılık” (5) olarak okunmaktadır.
004)- “Arkasına Giymiş Kırmızı Çuha” türküsünde yare sitem dizelerde yerini almıştır:
(Arguvan):
“Yürü güzel yürü töremiyesin
Kör ola gözlerin göremiyesin
Benden başkasına gönül verirsen
Kırıla kolların saramıyasın”(6)
(Eğin):
“Yürü canım yürü töremiyesin
Kör ola gözlerin göremiyesin
Benden başkasına meyil verirsen
Kırıla kolların saramıyasın (7)
005)- Arguvan’da sözbaşı olarak“Yücedağ” motifinin kullanıldığı bir çok türküyle karşılaşırız.
“Armudun Dalını Pazar Eylemiş” türküsünde 2. ve 4. dörtlükler benzeşir:
(Arguvan):
“Yüce dağ başına yatmış uyumuş
Ela gözlerini uyku bürümüş
Evel küçüğüdü şimdi büyümüş
Büyümüş de yar yüzüme bakmıyı
Yüce dağ başında bir top kar idim
Yağmur yağdı rüzgarınan eridim
Evel yarin sevgilisi ben idim
Şimdi uzaklarda gezen ben oldum”(8)
(Eğin):
“Yüce dağ başında bir top kar idim
Yağmur yağdı güneş vurdu eridim
Evel yarin sevgilisi ben idim
Şimdi uzaklardan bakan ben oldum”(9)
(Eğin):
“Reyhan ekmişim gül ekmemişim
Unutmuş dibine su dökmemişim (serpmemişim)
Kömür gözlerini sevdiğim ağam
Böyle hasretlik hiç çekmemişim”(10)
(Eğin):
“Karadır kaşların benzer kömüre
Ah çekmenin zararı var ömüre
İki elim bağlasalar demire
Yine vazgeçmem sevdiğim senden”(11)
006)- “Armut Ağacına Yaslanmayasın” söz başıyla başlayan türkünün sözleri, Arguvan ve Eğin’de hemen hemen aynıdır. Motif olarak armut, ardıç, selvi ve çınar gibi ağaç türlerinin dörtlük başlarında kullanımı türküyü söyleyene, o an bulunulan mekana ve çevreye göre motiflerin kullanımında etkilidir:
(Arguvan):
“Armut ağacına yaslanmayasın
Yârim var diye de güvenmeyesin
Eloğlu dediğin uçan bir kuştur
Sakın sözlerine aldanmayasın”(12)
(Eğin):
“Selvinin dalına yaslanmayasın
Yağan yağmur ile ıslanmayasın
Eloğlu (El kızı) dediğin Ezrail dostu
Yalan sözlerine inanmayasın”(13)
(Eğin):
“Çınar ağacına yaslanmayasın
Yarım vardır diye güvenmeyesin
Eloğlu dediğin Azrail dostu
Sakın dillerine güvenmeyisin”(14)
007)-Arguvan ve Eğin türkülerindeki etkileşim/benzeşimlerin örneklerini daha da çoğaltmak mümkündür.
(Arguvan):
“Bir güzel karşıda gülüp duruyu
Çiçeği burnunda solup duruyu
Kim ağlatmış benim nazlı gülümü
Gözünün yaşını silip duruyu “(15)
(Eğin):
“Has bahçeye indim gülü duruyor
Ellerinki açmış benim duruyor
Kara gözlüm acep neden ağlıyor
Gözünün yaşını silip duruyor”(16)
008)- “Çok Sallanma Kavak Seni Budarım” söz başlı türküdeki dörtlük benzeşiminde Arguvan ve Eğin’deki okunuşlarda sadece 2. dize okunuşunda farklılık görülür:
(Arguvan):
“Şu karşıki dağa kara giderim
Yar haber yollamış göre giderim
Bu elin güzeli gönül eğlemez
Gönül eğleyecek yere giderim”(17)
(Eğin):
“Garşuki dağlara gara giderim
Havyadan(Ayva) usandım nara giderim
Bura güzelleri gönül eğlemez
Ösgedim o yari sorar giderim”(18)
009)-Türküler de dize benzerliği olabildiği gibi, dörtlükler bütün olarak değerlendirildiğinde bazılarında tekillik bazılarında çoğulluk göze çarpmaktadır:
(Arguvan):
“O güzel oturmuş taşın üstüne
Kirpikler yakışmış kaşın üstüne
Nazlı yardan geldi bana bir selam
Aldım selamını başım üstüne”(19)
(Eğin):
“Üç güzel oturmuş taşın üstüne
Daramış zülfünü kaşın üstüne
Selam geliyor başım üstüne”(20)
010)- Arguvan’da okunanve “Arguvan Türküleri(Halkbilimsel Bir Araştırma Denemesi)” adlı eserde “Dağları Aştım Da Düzde Yoruldum” (TM:107)’no’lu Türkü metni’nin 2.ci dörtlüğünde aynı olmakla beraber (21), Eğin türküsünde Bülbül yerine baykuş motifinin kullanıldığını görmekteyiz:
(Eğin):
“Baykuş oldum viranede öterim
Ağlama sevdiğim senden beterim
Şu dünyada hiç bir dertli olmasa
Ben dertliyim bu dünyada yeterim”(22)
011)- Arguvan’da “Dereye Aşağı Yerler Hurmayı” söz başlı türkünün 2.ci dörtlüğü ile oluşan benzeşimde bir sevdanın dile getirilişini izleriz; Dere, Fırat Nehri, yarin uzun saçları her iki yörede de türkü metinlerinde sıkça kullanılmıştır:
(Arguvan):
“Derya kenarında balık avlarım
Saçın uzun gül dalına bağlarım
Ellerin yarı da gelip geçtikçe
Elimi koynuma sokar ağlarım”(23)
(Eğin):
“Fırat kenarında balık avlarım
Yüküm yıkılırsa yine bağlarım
Genç yaşımda nazlı yara doymadım
Onun için ah çekerim ağlarım”(24)
Yine Arguvan ile söz olarak benzeşen bir Eğin türküsünde Fırat Nehri motifi yer alır:
(Eğin):
“Derya kenarında balık avlarım
Yelkenimi gül dalına bağlarım
Ela gözlerini sevdiğim ağam
Hasretinle gece gündüz ağlarım”(25)
012)-“Evlerinin Önü Yılgın Adası” söz başlı Arguvan türküsünde ortak motif olarak “badem ağaçları” kullanılmış ve burada gurbete gidiş dolayısıyla yarden ayrı kalmadın verdiği hüzün
ve acı - sitemle karışık olarak bedduaya dönüşmüştür:
(Arguvan):
“Karşıda da sıra sıra bademler
Otursun ağlasın yari gidenler
Yılan olsun şu yerlerde sürünsün
Yari benden beni yarden edenler”(26)
(Eğin):
“Bizim bağda sıra sıra bademler
Durmasın ağlasın yari gidenler
Ne ben yardan doydum ne de yar benden
Çatlasın gurbeti icat edenler”(27)
(Devamı Haftaya)
DİPNOTLAR:
(1) Enver GÖKÇE: Eğin Türküleri. Yaba Yay., İstanbul 1982.
(2) H.ŞAHİN-S.ÖZEROL: Arguvan Türküleri- Halkbilimsel Bir Araştırma Denemesi. AKEV
Yay., İstanbul 2004, s.408 ; B. TARLABAŞI: Eğin Havaları, KÜLTÜR Bak. Yay., Ankara
1995, s.12-15
(3) Her Yönüyle Kemaliye (Eğin) : Kemaliye Kaymakamlığı Yay.,İstanbul 1996, s.358 ;
H.ŞAHİN-S.ÖZEROL: Arguvan Türküleri, s.410
(4) H.ŞAHİN-S.ÖZEROL: Arguvan Türküleri, s.412
(5) Her Yönüyle Kemaliye (Eğin) : s.319
(6) H.ŞAHİN-S.ÖZEROL: Arguvan Türküleri, s.412
(7) Her Yönüyle Kemaliye: s. 313
(8) H.ŞAHİN-S.ÖZEROL: Arguvan Türküleri, s.416
(9) Her Yönüyle Kemaliye: s. 320
(10)B. TARLABAŞI: A.g.e., s. 160; Her Yönüyle Kemaliye: s. 303
(11)B. TARLABAŞI: A.g.e., s.160; Her Yönüyle Kemaliye: s. 327
(12) H.ŞAHİN-S.ÖZEROL: Arguvan Türküleri, s.416
(13) B. TARLABAŞI: A.g.e., s. 141
(14) Her Yönüyle Kemaliye: s. 272
(15) H.ŞAHİN-S.ÖZEROL: Arguvan Türküleri, s.423
(16)Her Yönüyle Kemaliye: s. 277
(17) H.ŞAHİN-S.ÖZEROL: Arguvan Türküleri, s.451
(18) B. TARLABAŞI: A.g.e., s. 53
(19) H.ŞAHİN-S.ÖZEROL: Arguvan Türküleri, s.452
(20) B. TARLABAŞI. A.g.e., s. 29
(21)H.ŞAHİN-S.ÖZEROL: Arguvan Türküleri, s.452
(22) Her Yönüyle Kemaliye: s. 296
(23)H.ŞAHİN-S.ÖZEROL: Arguvan Türküleri, s.461
(24)Her Yönüyle Kemaliye: s. 290
(25)Her Yönüyle Kemaliye: s. 300
(26)H.ŞAHİN-S.ÖZEROL: Arguvan Türküleri, s.472
(27)Her Yönüyle Kemaliye: s. 283
(28)H.ŞAHİN-S.ÖZEROL: Arguvan Türküleri, s.111
(29) Her Yönüyle Kemaliye: s. 283
(30)H.ŞAHİN-S.ÖZEROL: Arguvan Türküleri, s.112
( 31) Her Yönüyle Kemaliye: s. 294
(32)H.ŞAHİN-S.ÖZEROL: Arguvan Türküleri, s.113
( 33) Her Yönüyle Kemaliye: s. 294
(34)H.ŞAHİN-S.ÖZEROL: Arguvan Türküleri, s.113
( 35) Her Yönüyle Kemaliye: s. 294
